Jak stres wpływa na nasz mózg i utrudnia nam zmiany?

Data publikacji: 2024-02-19
Autor: Jacek Borowicz, Paweł Trzciński

Czy zastanawiałeś się kiedyś, dlaczego czasem trudno nam podjąć racjonalne decyzje, dokonywać zmian w życiu, kontrolować emocje lub wykazać się empatią? A może zauważyłeś, że w sytuacjach stresujących często reagujemy impulsywnie, agresywnie lub zastygamy w bezruchu? Odpowiedź na te pytania może kryć się w naszym mózgu - a dokładniej w jego złożonej strukturze, w której naukowcy wyróżniają trzy warstwy, które wytworzyły się na różnych etapach ewolucji człowieka.

Trzy mózgi w jednym

W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku Paul MacLean, neurobiolog z Uniwersytetu Yale, stworzył ciekawy model mózgu. Według jego teorii nosimy w swojej głowie nie jeden, a trzy oddzielne mózgi!

Mózg, który jest organem działającym bez przerwy w naszej czaszce, to efekt milionów lat ewolucji. Najstarsze jego części są bardzo podobne do tego, co w głowie ma na przykład wygrzewająca się na słońcu jaszczurka. Młodsze części mózgu mamy takie same jak myszy czy koty, zaś jego najnowsze ewolucyjnie struktury – składające się na tzw. korę nową podobne są do tych jakimi dysponują nasi najbliżsi kuzyni - małpy naczelne.

Każdy z wyróżnianych przez Paul’a MacLean’a „mózgów” rozwinął się w innym okresie naszej ewolucji. Patrząc anatomicznie są one ułożone warstwowo jeden na drugim. Każdy z nich ma swoje własne funkcje i odpowiada za inne cele i motywacje, a także w odmienny, sobie właściwy sposób komunikuje się z resztą organizmu. Nie zawsze jednak współpracują one ze sobą harmonijnie, co może prowadzić do konfliktów i problemów w naszym życiu.

Kora nowa - centrum inteligencji i empatii

Górna i zarazem przednia warstwa to kora nowa. Jest to najbardziej rozwinięta i złożona część naszego mózgu, która odróżnia nas od innych zwierząt. Wspiera ona wyższe funkcje, takie jak język, matematyka, myślenie, uprawianie sztuki, samokontrola czy empatia. To dzięki niej możemy planować, rozwiązywać problemy, tworzyć i uczyć się.

Kora nowa jest także odpowiedzialna za naszą świadomość i tożsamość. To tutaj tworzymy nasz obraz siebie i świata, nasze wartości i przekonania. To tutaj także oceniamy nasze doświadczenia i emocje, nadając im znaczenie i sens.

Kora nowa jest niezwykle plastyczna i podatna na zmiany. Może się rozwijać i doskonalić przez całe życie, pod warunkiem, że dostarczamy jej odpowiednich bodźców i wyzwań. Jest to kluczowy warunek do osiągania sukcesów, szczęścia i spełnienia.

Mózg ssaczy - źródło emocji i popędów

Pod korą nową leży znacznie starszy, paleolityczny mózg ssaczy, który zawiera układ limbiczny i jest miejscem związanym z silnymi emocjami i popędami. Mózg ssaczy związany jest także z uczeniem się, pamięcią oraz poczuciem własnej wartości.

Mózg ssaczy jest odpowiedzialny za nasze potrzeby i motywacje, takie jak bezpieczeństwo, przynależność, miłość, seks, jedzenie, picie, zabawa czy nagroda. To on sprawia, że odczuwamy przyjemność, zadowolenie, wdzięczność, radość, entuzjazm, ale także smutek, żal, lęk, złość, zazdrość czy zawiść.

Mózg ssaczy jest także źródłem naszej intuicji i podświadomości. To on przechowuje nasze wspomnienia, nawyki, skojarzenia i schematy. To on także wpływa na nasze zachowania, decyzje i reakcje, często bez naszej świadomej kontroli.

Mózg ssaczy jest bardzo wrażliwy na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. Jego działanie zależy od wielu czynników, takich jak hormony, neurotransmitery, stan zdrowia, dieta, sen, aktywność fizyczna, relacje, środowisko czy kultura. Mózg ssaczy może być naszym sprzymierzeńcem lub wrogiem, w zależności od tego, jak dbamy o niego i jak go zaspokajamy.

Mózg gadzi - regulator życia

Najgłębiej znajduje się najstarszy i najbardziej prymitywny mózg, tak zwany gadzi, który ściśle współpracuje z układem limbicznym w zakresie regulacji wszystkich naszych funkcji podtrzymujących życie. Mózg gadzi kontroluje nasze podstawowe instynkty, takie jak oddychanie, krążenie, trawienie, termoregulacja, równowaga czy odruchy.

Mózg gadzi jest także odpowiedzialny za nasz instynkt przetrwania i reakcję na stres. To on decyduje, czy w obliczu zagrożenia mamy walczyć, uciekać lub zamarznąć. To on także nadaje priorytet sygnałom zagrażającym naszemu życiu lub zdrowiu, hamując działanie innych części mózgu.

Mózg gadzi jest bardzo konserwatywny i oporny na zmiany. Jego celem jest utrzymanie homeostazy i status quo. Nie interesuje go nasze szczęście, rozwój czy spełnienie, tylko przetrwanie. Dlatego często sprzeciwia się naszym próbom wprowadzania zmian w naszym życiu, zwłaszcza jeśli wiążą się z ryzykiem, niepewnością lub wysiłkiem.

Stres - wróg naszej kory nowej

Jak widać, nasz mózg jest złożonym organem, który kształtuje nasze życie na wielu poziomach. Jednak nie zawsze działa on optymalnie i harmonijnie. Czasem może dochodzić do konfliktów i niespójności między jego różnymi warstwami, co może mieć negatywne konsekwencje dla naszego samopoczucia, zdrowia i funkcjonowania.

Jednym z największych wrogów naszego mózgu jest stres. Stres to stan, w którym organizm reaguje na bodźce, które postrzega jako zagrożenie lub wyzwanie. Stres może być pozytywny lub negatywny, w zależności od jego rodzaju, intensywności, czasu trwania i sposobu radzenia sobie z nim.

Stres pozytywny, zwany eustresem, jest krótkotrwały, łagodny i motywujący. Pomaga nam mobilizować nasze zasoby i osiągać cele. Stres negatywny, zwany dystresem, jest długotrwały, silny i przytłaczający. Prowadzi do wyczerpania naszych zasobów i zaburza nasze funkcjonowanie.

W wyniku nadmiernego stresu układ limbiczny może stać się nadwrażliwy i reagować na najdrobniejsze oznaki zagrożenia. Kiedy układ ten uznaje jakiś bodziec za zagrażający, uruchamia alarm i przełącza organizm w tryb walki lub ucieczki. Jeśli to nie działa, mózg ucieka się do trybu zamrożenia - na podobieństwo zachowań niektórych zwierząt udających martwe w obliczu zagrożenia.

W ten sposób nasza kora nowa zostaje wyłączona i nie możemy jej używać do przeprowadzania głębszej refleksji nad powtarzającymi się sytuacjami w naszym życiu. Nie mogąc używać tego obszaru naszej inteligencji nie widzimy wyjścia z takich sytuacji życiowych. Zamiast tego, poddajemy się naszym automatycznym reakcjom, nawykom i schematom, które często są nieefektywne, szkodliwe lub przestarzałe.

To właśnie dlatego nadmierny stres negatywny utrudnia nam dokonywanie chociażby takich zmian życiowych, jak rzucenie palenia, zmiana pracy, poprawa relacji czy rozwój osobisty. Stres negatywny blokuje nasz potencjał, ogranicza nasze możliwości i zabiera nam radość z życia.

Jak radzić sobie ze stresem i aktywować naszą korę nową?

Oddychanie. Oddychanie jest jednym z najprostszych i najskuteczniejszych sposobów na uspokojenie naszego układu limbicznego i przywrócenie równowagi w naszym organizmie. Gdy jesteśmy zestresowani, nasze oddychanie staje się płytkie, szybkie i nieregularne. Aby to zmienić, wystarczy skupić się na głębokim, spokojnym i rytmicznym oddychaniu przez nos, wypełniając i opróżniając nasze płuca. Taki sposób oddychania obniża nasze ciśnienie krwi, tętno i poziom kortyzolu - hormonu stresu. Pomaga nam także wyciszyć nasz umysł i zrelaksować nasze ciało.
Medytacja. Medytacja jest praktyką, która polega na skupieniu uwagi na obecnym momencie, bez oceniania, analizowania czy reagowania na to, co się dzieje. Medytacja pomaga nam zwiększyć naszą świadomość i kontrolę nad naszymi myślami, emocjami i ciałem. Medytacja aktywuje naszą korę nową i poprawia nasze funkcje poznawcze, takie jak pamięć, koncentracja, kreatywność czy rozwiązywanie problemów. Medytacja także redukuje nasz poziom stresu, lęku, depresji i bólu. Medytować można na wiele sposobów, np. skupiając się na oddechu, dźwięku, obrazie, mantrze czy ruchu.
Ćwiczenia fizyczne. Ćwiczenia fizyczne są nie tylko korzystne dla naszego zdrowia, ale także dla naszego mózgu. Ćwiczenia fizyczne pobudzają nasz układ krwionośny i dostarczają tlen i składniki odżywcze do naszych komórek nerwowych. Ćwiczenia fizyczne także stymulują produkcję endorfin - naturalnych substancji przeciwbólowych i poprawiających nastrój. Ćwiczenia fizyczne pomagają nam rozładować nadmiar energii i napięcia, które gromadzą się w naszym organizmie pod wpływem stresu. Ćwiczenia fizyczne także poprawiają naszą samoocenę, pewność siebie i poczucie własnej skuteczności.
Pielęgnowanie Wspólnoty. Wspólnota jest jedną z naszych podstawowych potrzeb i źródłem wsparcia, pocieszenia i rad. Wspólnota pomaga nam łagodzić nasz stres i radzić sobie z trudnościami. Doświadczanie wspólnoty aktywuje naszą korę nową i rozwija nasze umiejętności społeczne, takie jak komunikacja, współpraca czy empatia. Wspólnotę możemy tworzyć z naszymi przyjaciółmi, rodziną, partnerem, kolegami z pracy czy zainteresowań. Ważne jest, aby wybierać osoby, które są dla nas życzliwe, szczerze i lojalne.

Podsumowanie

Nasz mózg jest niezwykłym organem, który kształtuje nasze życie na wielu poziomach. Jednak nie zawsze działa on optymalnie i harmonijnie. Czasem może dochodzić do konfliktów i niespójności między jego różnymi warstwami, co może mieć negatywne konsekwencje dla naszego samopoczucia, zdrowia i funkcjonowania.

Jednym z największych wrogów naszego mózgu jest stres. Nadmierny stres utrudnia nam dokonywanie zmian życiowych, ponieważ wyłącza naszą korę nową i ogranicza nasze możliwości. Nadmierny stres blokuje nasz potencjał, ogranicza nasze możliwości i zabiera nam radość z życia.

Na szczęście, nie jesteśmy bezsilni wobec stresu i jego negatywnych skutków. Istnieją skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem i aktywowania naszej kory nowej, nawet w trudnych sytuacjach. Niektóre z nich to oddychanie, medytacja, ćwiczenia fizyczne. Te proste i przyjemne działania pomagają nam uspokoić nasz układ limbiczny, przywrócić równowagę w naszym organizmie i wzmocnić nasze funkcje poznawcze. Pomagają nam także zwiększyć naszą świadomość i kontrolę nad naszym życiem, a także cieszyć się nim bardziej.